Ngày nay, với sự tập trung cao độ của Chính phủ vào quá trình chuyển đổi năng lượng, các chính sách xung quanh phương tiện sử dụng năng lượng mới đang được chú trọng, từ điện khí hóa phương tiện giao thông công cộng đến loại bỏ dần ô tô chạy bằng nhiên liệu.
Kết hợp với dân số tương đối trẻ và sự cởi mở ngày càng tăng đối với các doanh nghiệp quốc tế, ngày càng có nhiều hãng xe hơi hướng tới Việt Nam. Hiệp hội các nhà sản xuất ô tô Việt Nam (VAMA) dự đoán, đến năm 2030, số lượng xe điện ở Việt Nam sẽ đạt 1 triệu chiếc, tăng lên 3,5 triệu chiếc vào năm 2040.
Sự hội tụ của những yếu tố này đã tạo nên sự xuất hiện của VinFast trên thị trường vốn Việt Nam. Nhà sản xuất ô tô nội địa đầu tiên của Việt Nam đã nhanh chóng nằm trong top doanh nghiệp ô tô trên thế giới.
Nhờ việc Việt Nam miễn thuế nhập khẩu toàn bộ ô tô cho các nước thành viên ASEAN, xuất khẩu sang Việt Nam đã trở thành một lựa chọn hấp dẫn đối với các công ty ô tô có trụ sở vững chắc trong khối.
Sức mua vẫn chưa đủ mạnh để duy trì phân khúc xe từ trung đến cao cấp, với những mẫu xe bán chạy thường không đạt được cột mốc 100.000 xe. Cơ sở hạ tầng địa phương, môi trường kinh doanh và kỹ năng kỹ thuật của lực lượng lao động trong nước là một trong những lĩnh vực vẫn cần được nâng cao hơn nữa.
Tuy nhiên, trong con mắt của những người lạc quan, thách thức và cơ hội cùng tồn tại. Với tỷ lệ chi phí/hiệu suất vượt trội và khả năng cạnh tranh của sản phẩm, các doanh nghiệp có thể đạt được thành công tại thị trường Việt Nam. Đối với các công ty ô tô từ trung đến cao cấp, khát vọng là tận dụng những sản phẩm chất lượng và sớm chiếm được cảm tình của người tiêu dùng.
Thị trường tiềm năng
Theo dữ liệu từ Statista, khoảng 284.000 ô tô du lịch đã được bán tại Việt Nam trong năm 2022, trong đó chỉ có vài nghìn chiếc là xe điện.
Tuy nhiên, điều này không làm giảm đi sự lạc quan xung quanh tương lai của xe điện tại Việt Nam.
Theo BMI Research, tổ chức nghiên cứu trực thuộc Fitch Solutions, dự báo doanh số bán xe du lịch điện tại Việt Nam sẽ ít nhất tăng gấp đôi vào năm 2023, với tiềm năng tốc độ tăng trưởng lên tới 114,8%, đạt khoảng 18.000 chiếc.
Trong khoảng thời gian của thập kỷ tới, từ 2023 đến 2032, BMI dự kiến tốc độ tăng trưởng trung bình hàng năm về doanh số bán xe khách điện ở Việt Nam là 25,8%, đạt đỉnh điểm với sản lượng hàng năm ước tính khoảng 65.000 chiếc vào năm 2032. Dự báo cho năm 2030 cho thấy tỷ lệ thâm nhập của ô tô du lịch điện tăng lên, đạt 13,6%.
Đằng sau những dự báo đầy hứa hẹn này là lời kêu gọi của Chính phủ Việt Nam và một loạt chính sách công nghiệp liên quan toàn diện. Cụ thể, Chính phủ có kế hoạch kích thích tiêu thụ phương tiện sử dụng năng lượng mới thông qua mua sắm công. Đồng thời, có đề xuất bổ sung nhằm thay thế dần ô tô chạy nhiên liệu.
Vào tháng 7 năm 2022, Thủ tướng Chính phú đã phê duyệt chương trình “Chuyển đổi năng lượng xanh và giảm phát thải carbon và khí mêtan trong Kế hoạch hành động của ngành giao thông vận tải”. Theo kế hoạch này, bắt đầu từ năm 2025, xe buýt chạy bằng xăng sẽ bị loại bỏ dần và chuyển sang sử dụng xe điện hoặc xe xanh. Kế hoạch kéo dài đến năm 2040, khi việc sản xuất, lắp ráp và nhập khẩu xe sử dụng nhiên liệu hóa thạch sẽ dần chấm dứt. Đến năm 2050, tầm nhìn là tất cả các phương tiện cơ giới đều chuyển sang sử dụng năng lượng điện hoặc năng lượng xanh.
Loại trừ những cân nhắc về chính sách, bối cảnh hiện tại của ô tô điện ở Việt Nam chủ yếu xoay quanh VinFast ở trong nước. Theo dữ liệu BMI, năm 2022, công ty chiếm thị phần hơn 50% tại thị trường xe điện Việt Nam, với những nỗ lực đang nỗ lực thúc đẩy sản xuất vào năm 2023.
VinFast ra đời vào năm 2017 và trải qua quá trình chuyển đổi toàn diện từ ban đầu là sản xuất ô tô động cơ đốt trong chuyển đổi sang xe điện hoàn toàn, nổi lên ngang tầm như một Tesla của Đông Nam Á.
VinFast đà lên sàn Nasdaq tại Mỹ, thông qua việc sáp nhập công ty mua lại mục đích đặc biệt (SPAC), và giá cổ phiếu của công ty đã tăng vọt, chứng kiến mức tăng 250% trong ngày đầu tiên niêm yết. Vài tuần sau, công ty đạt đến đỉnh cao với giá trị thị trường đỉnh cao là 190 tỷ USD, chỉ xếp sau Tesla và Toyota trong số các công ty sản xuất ô tô.
Tính đến quý 3 năm 2023, VinFast đã xuất xưởng 10.027 xe, bao gồm các mẫu VF e34, VF 5, VF 8, VF 9 và Ebus. Việt Nam là một thị trường mới nổi, những kết quả này rất đáng khen ngợi đối với một công ty còn khá mới. Tuy nhiên, khi so sánh với mục tiêu ban đầu của VinFast như sản lượng 250.000 chiếc/năm, xuất khẩu sang Đông Nam Á, Mỹ, Canada, châu Âu và thách thức Tesla, vẫn còn một khoảng cách đáng kể.
Đằng sau giá trị thị trường dao động của VinFast là yếu tố khách quan là số lượng cổ phiếu lưu hành tương đối ít, khiến giá dễ bị biến động đáng kể với lượng giao dịch tối thiểu. Ngoài ra, những kỳ vọng và lo ngại từ bên ngoài về thị trường tiêu dùng xe điện Việt Nam cũng góp phần tạo nên câu chuyện của VinFast.
Tuy nhiên, câu chuyện về VinFast đã truyền cảm hứng cho các doanh nhân Việt Nam khác tham gia vào làn sóng sản xuất ô tô.
Ví dụ, vào tháng 7 năm 2023, công ty Roding Mobility của Đức đã được chỉ định cung cấp tư vấn kỹ thuật và giám sát quá trình phát triển sản phẩm cho công ty Việt Nam Thái Bình Hưng Thịnh (Thái Hưng). Điều này bao gồm các hoạt động từ thiết kế đến thử nghiệm, sản xuất và chuyển giao công nghệ. Thái Hưng dự kiến thành lập nhà máy tại tỉnh Thái Bình, sản xuất xe đô thị cỡ nhỏ, gia công, lắp ráp và sản xuất xe điện hai bánh, ba bánh.
Dự án có kế hoạch tổng công suất sản xuất hàng năm là 15.000 chiếc, bao gồm 5.000 xe điện. Trọng tâm ban đầu sẽ là sản xuất ô tô đô thị tuân thủ tiêu chuẩn L7e của Châu Âu, với công suất dự kiến là 6.000 chiếc trong ba năm đầu tiên. Sau đó, Thái Hưng sẽ sản xuất và kinh doanh xe điện hạng A.
Thuế quan
Năm 2006, Lifan Motors đã vào Việt Nam, thuê một nhà máy sản xuất ô tô để sản xuất và đưa ra thị trường mẫu sedan Lifan 520 với giá khiêm tốn 16.000 USD. Nó đánh dấu một cột mốc quan trọng cho các nhà sản xuất Trung Quốc mạo hiểm vào Việt Nam. Tuy nhiên, chiếc xe gặp phải vấn đề về trục trong quá trình vận hành, buộc phải thường xuyên đến các cửa hàng sửa chữa trong năm đầu tiên sử dụng. Điều này làm dấy lên mối lo ngại của người tiêu dùng Việt Nam về thương hiệu Trung Quốc.
Sau thất bại này, các công ty khác như Chery, MG, Haima Automobile, Zotye Auto và BAIC đã nỗ lực thâm nhập thị trường Việt Nam nhưng vấp phải nhiều phản ứng về vấn đề chất lượng.
Tháng 4 năm 2009, Chery giới thiệu mẫu QQ3 tới thị trường Việt Nam với tham vọng mở rộng dấu ấn tại Đông Nam Á, Nam Mỹ và Syria. Là thương hiệu ô tô Trung Quốc mạnh nhất thời điểm đó, Chery lạc quan về việc chiếm lĩnh thị trường Việt Nam bằng cách tiếp cận hợp lý. Tuy nhiên, kết quả không như mong đợi.
QQ3 có giá 170 triệu đồng (9.900 USD), được định vị là sự lựa chọn tiết kiệm nhất trong số các mẫu xe hạng A giá rẻ của Việt Nam. Tuy nhiên, trong vòng ba tháng đầu tiên kể từ khi ra mắt, chỉ có hơn 300 chiếc được bán ra và doanh số tiếp tục giảm dần. Từ năm 2010 trở đi, doanh số bán hàng trung bình duy trì ở mức dưới 300 chiếc và giảm liên tục sau năm 2013.
Thách thức chính đối với ô tô Trung Quốc nằm ở thuế nhập khẩu. Tùy theo mẫu mã, ô tô nhập khẩu từ Trung Quốc về Việt Nam phải chịu thuế nhập khẩu đáng kể. Ngược lại, ô tô ASEAN được hưởng thuế suất nhập khẩu 0%.
Tuy nhiên, khi BAIC, Zotye Auto, Brilliance Auto Group (Huachen) và các công ty khác giới thiệu các mẫu xe mới tại Việt Nam, các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc dần tìm được chỗ đứng.
Các hãng xe Trung Quôc đang quay trở lại Việt Nam với một diện mạo mới.
Năm 2021, Beijing X7 của BAIC nổi lên là mẫu SUV gia đình bán chạy nhất trong tầm giá 30.000 USD tại Việt Nam, với doanh số vượt 1.500 chiếc. Đến nay, Beijing X7 vẫn là mẫu xe độc lập hàng đầu của Trung Quốc tại thị trường Việt Nam. Vào năm 2022, BAIC ra mắt Beijing U5 Plus tại Việt Nam, thu được hơn 100 đơn đặt hàng trước trong đợt bán trước.
Các mẫu xe như BAIC X5, Huachen V7, Zotye Z8, Hongqi H9, MG5… cũng thu hút được sự quan tâm của người mua xe Việt. Theo thống kê của Tổng cục Hải quan, Trung Quốc đứng thứ 3 về số lượng ô tô nhập khẩu vào Việt Nam trong nửa đầu năm nay với 5.849 chiếc trị giá 224,7 triệu USD.
Nhiều nhà sản xuất ô tô đang chuẩn bị quay trở lại Việt Nam. Mới đây, nhà sản xuất ô tô Trung Quốc Chery đã ký thỏa thuận với Tập đoàn Geleximco của Việt Nam để thành lập nhà máy sản xuất ô tô với công suất 200.000 xe/năm tại tỉnh Thái Bình, với vốn đầu tư đáng kể lên tới 800 triệu USD.
Vào năm 2023, nhiều báo cáo chỉ ra rằng BYD có kế hoạch thành lập nhà máy sản xuất phụ tùng ô tô tại Việt Nam với vốn đầu tư hơn 250 triệu USD. Ngoài ra, vào ngày 2/8, Great Wall Motors đã chính thức ra mắt thương hiệu GWM tại Hà Nội, giới thiệu ra thị trường mẫu xe toàn cầu Haval H6 HEV và khai trương cửa hàng GWM đầu tiên tại Việt Nam.
Nền tảng ô tô Việt Nam và thách thức
Khi nói đến việc sớm quảng bá xe điện, có một vấn đề nan giải là bài toán con gà và quả trứng: Việc áp dụng xe điện cần phải trở nên phổ biến để giúp các trạm sạc tiết kiệm chi phí và các trạm sạc cần phát triển nhanh chóng để giúp việc áp dụng xe điện trở nên liền mạch hơn.
Dựa trên kinh nghiệm của thị trường Trung Quốc, các trạm sạc đang là thách thức đối với việc thành lập riêng ngành này. Nó đòi hỏi sự hỗ trợ từ các hiệp hội ngành nghề và các sáng kiến của chính phủ liên ngành.
Tại thị trường Việt Nam hiện nay, sự phát triển thương mại đang tiến triển nhanh hơn so với hướng đến người dùng cá nhân. Xanh SM đã ra mắt dịch vụ taxi tại Việt Nam sử dụng xe chạy hoàn toàn bằng điện của VinFast.
Đồng thời, do quy mô thị trường trong nước còn rất nhỏ nên nền tảng của ngành ô tô Việt Nam chưa vững chắc.
Một nghiên cứu gần đây của Toyota Việt Nam cho thấy, trên 75% doanh nghiệp Việt Nam thường xuyên gặp phải các vấn đề về phương thức sản xuất, tiêu chuẩn hóa vận hành và kiểm soát chất lượng sản phẩm. Hầu hết các công ty đều thiếu chuyên môn để quản lý đúng quy trình sản phẩm hoặc thời gian giao hàng, điều này có thể dẫn đến lãng phí và tích tụ hàng tồn kho. Những bất cập này đã hạn chế vai trò của các hãng ô tô Việt Nam trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
Chính phủ nhận thức được tầm quan trọng của việc khai thác thị trường. Vào tháng 1 năm 2023, Chính phủ tiếp tục gia hạn thời gian áp dụng thuế 0% đối với ô tô nhập khẩu từ các nước trong nội khối ASEAN thêm 5 năm nữa. Ô tô có xuất xứ từ các nước thành viên ASEAN sẽ được tiếp tục áp dụng thuế nhập khẩu mức 0% đến hết năm 2027.
Bộ Tài chính cũng đang xem xét các biện pháp khuyến khích bổ sung như một phần của kế hoạch rộng hơn nhằm thu hút thêm đầu tư vào lĩnh vực xe điện của đất nước. Những biện pháp này có thể bao gồm giảm thuế nhập khẩu đối với linh kiện và thiết bị sạc.
Chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố, tình hình tiêu thụ ô tô nói chung của Việt Nam năm 2023 không thuận lợi.
Theo số liệu do VAMA công bố, doanh số cộng dồn 11 tháng 2023 giảm xuống còn 240.000 chiếc, thấp hơn 27% so với năm trước. Doanh số bán xe du lịch giảm 29% xuống còn 184.300 chiếc, trong khi doanh số bán xe thương mại đạt 55.700 chiếc, giảm 17%.
Khi nói đến thị trường tiêu dùng ô tô Việt Nam, có một “đối thủ cạnh tranh” không thể tránh khỏi đó là xe máy.
Xe máy đã ăn sâu vào văn hóa người Việt như một phương tiện giao thông, điều này đã dẫn đến ngành công nghiệp xe máy phát triển cao, ảnh hưởng đến thị trường ô tô. Ngoài ra, do nhu cầu địa phương tương đối thấp, ngay cả khi các công ty ô tô toàn cầu từ trung đến cao cấp tham gia thị trường, họ có thể sẽ cần phải cắt giảm cấu hình để đạt được số lượng đủ khả năng giúp tiết kiệm chi phí.
Giám đốc điều hành của một nhà cung cấp ô tô đã nghiên cứu thị trường tiêu dùng Việt Nam nói rằng việc gia nhập Việt Nam vào thời điểm này cho phép định vị sớm để đảm bảo lợi thế của người đi đầu. Tuy nhiên, mối lo ngại nảy sinh từ sự phức tạp của môi trường kinh doanh địa phương, thanh toán chậm và rủi ro đôi khi không nhận được thanh toán.
Ngoài ra, mặc dù chi phí lao động tương đối thấp nhưng trình độ cơ sở hạ tầng và chất lượng lao động hiện nay ở Việt Nam vẫn chưa theo kịp. Cuối cùng, việc đáp ứng các tiêu chuẩn xuất khẩu cao hơn về chất lượng sản phẩm sẽ đòi hỏi thời gian và nỗ lực đáng kể.